Noteć na odcinku Nowego Kanału Noteckiego między Jeżewicami a zaporą wodną – śluzą nr 3 w Antoniewie, na dawnym terenie powiatu inowrocławskiego, aktualnie powiat żniński (fot. A. L. Janowski).

Prahistoryczne osadnictwo nad rzekami pod Inowrocławiem było generatorem rozwoju Kujaw i przyszłej Polski. Najważniejsze rzeki Kujaw to Wisła w środkowym biegu oraz Noteć w swym górnym biegu. Noteć liczy 388 km, ma swe źródła na Kujawach w jeziorze Przedecz oraz w okresowych jego dopływach ze strony wschodniej między wsiami Bogołomia i Szczecin oraz ze strony północnej, a ujście do Warty pod Santokiem. Zapisywana była historycznie, wielokrotnie w XIII wieku jako Noteś i pod tą nazwą utrzymywała się do XVIII wieku. Ponadto od XVI wieku używano także nazwę Noć, a Długosz – Nothesz, po łacinie: Natissis. [1] W 1243 r. występowała też jako Notes, 1249 r. – Nothes, 1270-96 r. według rękopisów z XIV-XV w. – Notesz, 1312 r. – Notsza, 1422 r. – Nothessch, 1461 r. – Nyotesch, 1565 r. – Nothesz, pisana w narzędniku – Nothessią, 1571 r. – na Notesi.

Autor: Adam Lech Janowski © 2014 – 2017.

Wśród nazw niemieckich Noteci znajdują się ponadto: w 1259 r. – Nezze, 1272 r. – Netce, 1327 r. – Netze, 1317 r. transumpt z 1428 r. – Netcze, Necze, 1332 r. – Necz, 1338 r. – Netza, 1409-14 r. według późniejszych rękopisów – Netcze, Neczce, 1251 r. falsyfikat z końca XV wieku – Neza, Netza, XV wiek – Netzie, na mapie pruskiej z 1861 roku – Montwey, a w 1944 r. – Netze.

Francuska mapa sprzed 1680 roku – kopia mapy z 1665 roku z Paryża, prezentująca m.in. rzękę Noteć – oznaczoną jako “Noez” (Noez Fluv – rzeka Noteć). Na mapie zaznaczono region CVIAVIA (Kujawy), Palat. (Palatinat) Wladislaviensis (Województwo Inowrocławskie), INFERIOR POLONIA (obejmującą wszystkie województwa wielkopolskie i małopolskie) w odróżnieniu od superior Polonia – tj. Śląska. Na mapie uwzględniono m.in. jezioro Goblo Lac (Jezioro Gopło), miasta: Rodschowa (Radziejów), Krusnick (Kruszwica), Inowlocz (Inowrocław), Lukosch, Pakosch (Pakość), Labicz (Łabiszyn), Nackel (Nakło), Pyla (Piła), Vsztye (Ujście) (fot. A. L. Janowski).

Zachodnia jej odnoga – Noteć Zachodnia w górnym jej biegu do jeziora Skórzęcińskiego występuje jako Montwa  lub Mątwa, natomiast lewa jej odnoga płynąca przez Gopło – Noteć Wschodnia – jako Noć. W języku niemieckim Noteć nazywana była i jest Netze, czyli sieci. W minionych wiekach, Noteć posiadała sieć dopływów, w tym połączenie z Wisłą i które umożliwiały przemieszczanie się po nich łodziami.[2] Znacznie wcześniej, w okresie cofania się lodowca, korytem Noteci – pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką płynęły wody Wisły, Biebrzy, Drwęcy, Narwi, Bugu i Niemenu. Bieg tej wielkiej rzeki kończył się w dolinie Łaby w okolicach Hamburga [3], o czym świadczy też aktualny dopływ Łaby, o nazwie Netze, niedaleko jej ujścia – estuarium do Zatoki Helgolandzkiej Morza Północnego. W tym przypadku nie bez znaczenia jest siedem dokumentów, najwcześniejszy z 1243 r., najmłodszy z 1336 r., w których Dolna Warta, m.in. w okolicach Gorzowa [Wielkopolskiego] występowała pod nazwą Noteci i wpływała do Odry. W Mątwach na Noteci istniał w XIX i XX wieku port, do którego przybijały parowce, łączące logistycznie i zaopatrujące lokalne cukrownie, później barki węglarki – przynajmniej do lat 70. XX wieku.

Noteć pod Inowrocławiem u ujścia rzeczki Smierni i Starego Rowu (fot. A. L. Janowski)

Stara Noteć koło Inowrocławia i fragment urządzeń jazu zbombardowanego w czasie II Wojny Światowej (fot. A. L. Janowski).

Noteć w Pturku niopodal Pałacu Lubostroń na Kujawach (fot. A. L. Janowski)

Noteć wypływająca z Jeziora Wolickiego w Pturku (fot. A. L. Janowski)

Noteć w Barcinie, powiat żniński. W tle Kościół św. Jakuba Większego z 1901 – 1903 roku zaprojektowany przez inowrocławskiego architekta Kazimierza Przyłuskiego (fot. A. L. Janowski).

Noteć w Pturku (fot. A. L. Janowski)

Pradolina Noteci w Tarkowie Górnym – Widok na Tarkowo Dolne (fot. A. L. Janowski)

Nasze piękne strony, Kanał Notecki koło Inowrocławia, malowniczy trakt żaglowy, rowerowy i kajakowy, niedaleko Askaukalis, protomiasta wymienianego na mapie Ptolemeusza (fot. A. L. Janowski).

Przez Kujawy przepływa Tążyna (w górnym biegu Kanał Parchański), znajdującą się w dorzeczu Wisły, mająca swe ujście w Otłoczynie koło Torunia. Jest lewobrzeżnym dopływem Wisły o długości 49,8 km. Tążyna jako Thanzina wzmiankowana była w dokumentach w roku 1474 i 1475, a na mapach pruskich oznaczana jako Tonczyna lub Tunczyna. Jej brzegiem biegła granica między Królestwem Polskim – kongresowym a Wielkim Księstwem Poznańskim. Tążynę w górnym jej biegu stanowi Kanał Parchański na Równinie Inowrocławskiej, popularny jeszcze w latach 60. ze spływów kajakowych. Kanał płynie obniżeniem dolinnym Doliną Parchańską – doliną Tążyny – Kanału Parchańskiego. Bierze swój początek w części południowej gminy Gniewkowo, gdzie znajduje się obszar alimentacyjny (źródliskowy) nie tylko dla Kanału Parchańskiego, ale także Gniewkowskiego. Nieopodal bierze swój bieg także strumień Smyrnia Mała. Kanał Parchański wypływa z mokradeł nazywanych „Błotami Ostrowskimi” i „Błotami Gąskimi”, a dawniej Błotami Parchańskimi, położonych między Szadłowicami a Wierzbiczanami, 10 km na wschód od Inowrocławia oraz między Lasami Balczewskimi a Puszczą Bydgoską. Torfowiska te są obszarem o największej bioróżnorodności w gminie Gniewkowo. Kanał Parchański płynie do dopływu z Nowego Dworu, koło Dąbrowy Biskupiej. Dalej jego przedłużeniem jest Tążyna. Głównym dopływem Tążyny jest Mała Tążyna – dopływ płynący z kierunku Żołnowa – ujście w Przybranowie oraz Tążyna I – ujście w Straszewie.

Kanał Parchański między Marcinkowem a Parchaniem (fot. A. L. Janowski)

Kanał Parchański w Modliborzycach (fot. A. L. Janowski)

Kanał Parchański między Marcinkowem a Parchaniem (fot. A. L. Janowski)

(Wielki) Kanał Fryderyka lub rów Fryderyka, po niemiecku (Gross) Friedrichsgraben lub Kanał Balczewo – Balczewoer Canal to wykonana odnoga Kanału Parchańskiego łączącą się z Jeziorem Szarlej, zlewająca się z Notecią, łączy Wisłę z Notecią, odwadniając przy tym tereny Marcinkowa, Balczewa, Turzan, Trzask, Jaront i Sikorowa. Drugi mniejszy kanał, zwany Kanałem Biskupim, po niem. Bischofs Canal, odwadniał tereny Parchania i Modliborzyc, i odprowadzał je do Kanału Parchańskiego i dalej do Tążyny.[4]

Jedna z noci, czyli odnóg Noteci w Inowrocławiu w samej dolinie Noteci, aktualnie odnoga kanału Balczewo / Fryderyka. Do tego miejsca sięgała Noteć i w czasach historycznych mierzyła nawet 3-4 km szerokości (A. L. Janowski).

Okresowo wysychający (Wielki) Kanał Fryderyka, dawn. Baltchewo Canal / Balczewoer Canal (fot. A. L. Janowski)

Kanał Fryderyka / Balczewoer Canal w Sikorowie koło Inowrocławia w gąszczu drzew (fot. A. L. Janowski).

Zlewnie rzeki Tążyny i Kanału Parchańskiego należą do obszarów szczególnie narażonego – OSN na zanieczyszczenia azotem pochodzenia rolniczego na terenie gmin wiejskich: Inowrocław, Rojewo, Dąbrowa Biskupia i Gniewkowo w powiecie inowrocławskim oraz Aleksandrów Kujawski, Koneck, Bądkowo, Waganiec, Zakrzewo i Raciążek w powiecie aleksandrowskim.[5]

Kanał Bachorze, dawniej rzeka Bachorza – jest jednym z najważniejszych historycznie dopływów Gopła i płynie doliną Bachorzy sztucznym kanałem w liniach prostych, choć w dnie zachodniej doliny rozwijają się liczne meandry. Kanał zwany jest także Kanałem Piastowskim ze względu na wykorzystywanie go w średniowieczu do wodnego połączenia dorzeczy Odry i Wisły. Łączy Noteć i Jezioro Gopło w Kruszwicy ze Zgłowiączką w Brześciu Kujawskim, wpływającą do Wisły. Wyróżnia się Bachorze Małe – dawniej mały kanał Bachorski, zwany Szarlejskim i Bachorze Duże – wielki kanał Bachorski, wpływający do Gopła pod Kobylnikami. Kanał płynie szeroką pradoliną Bachorzy, posiada oryginalny wypukły profil podłużny dna oraz regularny, łukowaty kształt, którego wypukłość skierowana jest na północny wschód. Szerokość samego kanału waha się od 1,5 do kilku metrów. Kanał odwadnia obszar o powierzchni 184,2 km2 i pełni funkcje melioracyjne, jest odbiorcą wód ze znacznej ilości rowów melioracyjnych i jest zasobnym w wodę ciekiem bifurkacyjnym – płynącym w dwóch kierunkach o długości 24,6 km. Zlewnia pozbawiona jest większych skupisk leśnych i jest intensywnie wykorzystywana rolniczo.

Podobnie jak dolina parchańska, dolina Bachorze znajduje się w północnej części Wysoczyzny Kujawskiej na Równinie Inowrocławskiej i posiada tą samą skomplikowaną morfogenezę. Dna dolin dźwigane są na wskutek ruchów skorupy ziemskiej, z których wyróżnia się m.in.: neotektoniczne – przejawiające się w najpóźniejszych okresach geologicznych i glaciizostatyczne – w ramach których pogrążyły się fragmenty skorupy ziemskiej na wskutek rozrostu lądolodów – obciążenia przez masy lodowe, natomiast po stopieniu lodów dokonywało się powolne wypiętrzenie. Wypiętrzenie den obu dolin wiąże się także z halotektoniką, tj. tektoniką solną, obejmującą ruch soli pod wpływem nacisków tektonicznych. Wypiętrzenie na dnie doliny Tążyny w okolicach Balczewa wynosi 83-84 m n.p.m. i prawdopodobnie spowodowane było przez dźwiganie tektonicznego bloku uskokowego Góry. Z kolei na dnie doliny Bachorza wypiętrzenie osiąga najwyższy punkt na dziale wodnym w pobliżu Siniarzewa – w okolicy wsi Ujma Duża – 84 m n.p.m., co spowodowało postglacjalne dźwiganie tektonicznego bloku Radziejowa.

Kanał Bachorze w Ujmie Małej, powiat radziejowski, gmina Osięciny, blisko działu wodnego dorzecza Wisły i Odry. Rzeczka płynie w dwóch kierunkach. Tu: kierunek spływu wschodni – do Wisły. Widok na mostek kolei wąskotorowej (fot. A. L. Janowski).

Na całym tym obszarze wykazano działanie tektoniki regionalnej typu blokowego, szczególnie wyraźnie zarysowanej w jego północnej części, gdzie wyróżniono m.in. bloki tektoniczne Inowrocławia, Góry, Gniewkowa, Aleksandrowa Kujawskiego, Strzelna, Kruszwicy, Konecka, Gopła i Radziejowa. Aktywność poszczególnych bloków uskokowych pokrywy permo-mezozoicznej wywołana była przez obciążenie przez lądolód, a następnie odciążenie po jego ustąpieniu. Dotyczy to również położonej na południe od doliny Bachorzy – doliny głuszyńskiej.

Kanał Głuszyński w Samszycach koło Osięcin będący górnym biegiem rzeki Zgłowiączki przed jej wpłynięciem do Jeziora Głuszyńskiego. Jedna z odnóg wypływa z okolic wsi Płowce i Stary Radziejów. Druga – na zdjęciu – spod wsi Dobre w pradolinie rzeki Bachorzy – lokalizacji archeologicznej grupy Dobre, powstałej tuż przed epoką brązu, z której wyrastały inne kultury. W miejscowościach Dęby, Dobre i Smarglin, na pograniczu z powiatem inowrocławskim, w pradolinie Bachorzy zarejestrowano fenomen tradycji i ciągłości kulturowej – bogate znaleziska archeologiczne od nurtu protoneolitycznej kultury kakuasko-nadczarnomorskiej z VI tysiąclecia p.n.e. po epokę brązu – kulturę łużycką (fot. A. L. Janowski).

W prostoliniowej części doliny parchańskiej skierowanej do Wisły zaznacza się obecność specyficznej wielkoskalowej lineacji glacjalnej (MSGL) powstałej w warunkach subglacjalnych, tj. występujących pod lodowcem. Jest to największa równoległa przepływowa forma tworzona przez lodowiec pod szybko płynącym strumieniem lodowym. Ten tzw. inicjalny fragment doliny parchańskiej odwadniany jest ciekami płynącymi w przeciwnych kierunkach – w kierunku Wisły oraz Tążyny. Jego dolinny dział wodny między wznosi się na wysokość 87-88 m n.p.m. [6] Dolina marginalna Bachorzy uznana została za jeden z kluczowych, ponadregionalnych form odpływu wód z zastoiska warszawskiego w czasie stadiału głównego zlodowacenia Wisły. [7]

Wschodni dopływ Małego Gopła – Jeziora Szarlejskiego w Łojewie, odnoga kanału Bachorze spod Dziewy i Konar (fot. A. L. Janowski).